ტრავმების შემგროვებელი
დათა თავაძე ხმაურიანი „არდიფესტიდან“ დამოუკიდებლობით მიჯაჭვულ „პრომეთემდე“
თუ ვინმეზე შეიძლება ითქვას, რომ დაბადებიდან სცენაზე დგას, ალბათ პირველ რიგში, რეჟისორსა და მსახიობზე, დათა თავაძეზე. ჯერ კიდევ ექვსი წლის იყო, როდესაც რობერტ სტურუას ჯადოსნურ „კავკასიური ცარცის წრე“-ში იდგა და პატარა მიშიკო აბაშვილს განასახიერებდა რუსთაველის თეატრის უზარმაზარ სცენაზე… და რადგან ადრეული ასაკიდან მიეჩვია სცენას, მისი შიშიც იოლად დაძლია. პროფესიის არჩევა ძნელი და დრამატული არ ყოფილა, რადგან არტისტული გარემო ბევრ რამეს კარნახობდა და განაპირობებდა. შესაბამისად, თეატრის გარდა, სხვა რამეზე არც უფიქრია.
ჯერ კიდევ თეატრისა და კინოს უნივერსიტეტში სწავლისას, 18 წლის ასაკში, სამეფო უბნის თეატრში თავისი პირველი სპექტაკლი – „სხვისი შვილები” დადგა. თეატრის არცთუ ნეიტრალური პოლიტიკური წარსულით დაღდასმულ შენობაში, რომელსაც ადრე ბერიას სახელობის კულტურის სახლი ეწოდებოდა, ფაქტობრივად, ახალი თეატრალური რეალობა იშვა. ეს იყო საბჭოთა სისტემის დაშლისა და ქვეყნის დამოუკიდებლობის შემდგომ დაბადებული თაობის არტ-რეფლექსია.
მონაწილეობენ: პაატა ინაური, გიორგი შარვაშიძე, ივა ქიმერიძე, ანასტასია ჯვირათი, მარიამ ფრიდონიშვილი @Look Models
კოლექციები : SITUATIONIST, BABUKHADIA, DATUNA, ALEXANDRE AKHALKATSISHVILI, AKA PRODIASHVILI, TEYO, VASKA
ხშირად მტკივნეული, მძაფრი, ემოციური, სუბიექტური, მაგრამ ყოველთვის გულწრფელი.
მისი თაობისთვის მნიშვნელოვანი აღმოჩნდა სწორედ წარსულის მითოლოგიისა და ტრავმების „შეგროვება“ და შესწავლა. რამდენად რეალურია პოსტკომუნისტური საზოგადოების შიშებისა თუ განკურნების შესაძლებლობა? როგორ და რა ვითარებაში შეიძლება დაიბადოს მომავლის უტოპია? სად გადის საზღვარი პიროვნების თავისუფლებასა და საზოგადოების დაწესებულ ნორმებს შორის?
ამგვარი „ტრავმული“ შინაარსის შეკითხვებზე მაყურებელი პასუხებს დათა თავაძის სპექტაკლებშიც მოიძიებს, რომლებსაც უკვე ათი წლის განმავლობაში დგამს სამეფო უბნის თეატრში. მაგალითად, დავით გაბუნიას პიესა „სხვისი შვილები“, ავგუსტ სტრინდბერგის „ფრეკენ ჟული“, მარიუს ფონ მაიენბურგის „მახინჯი“, ფერდინანდ ბრუკნერის „ტკივილი არის ახალგაზრდობა“. 2014 წელს დათა თავაძემ ლონდონის თეატრ „როიალ ქორთის“ დაკვეთით დაწერა პიესა „დედაომი“, რომელიც გერმანიის ქალაქ ციტაუში, ჰაუპტმანის სახელობის თეატრში დაიდგა.
23 წლის ასაკში სპექტაკლისათვის „ტროელი ქალები“ პრემია „დურუჯი“-თ დააჯილდოვეს ნომინაციაში – „საუკეთესო ახალგაზრდა რეჟისორი“. 2016 წელს დადგა „პრომეთე/დამოუკიდებლობის 25 წელი“ (დავით გაბუნიასა და დათა თავაძის ტექსტი), რომელიც ერთგვარ მანიფესტად იქცა სამეფო უბნის თეატრისათვის.
როდესაც 2018 წლის გაზაფხულზე, ბერლინში, ფესტივალ Autorentheater Tages-ს ფარგლებში სამეფო უბნის თეატრმა „ტროელი ქალები“ და „პრომეთე/დამოუკიდებლობის 25 წელი“ წარმოადგინა, კარლსრუეს „შტატსთეატრის“ ინტენდანტი, Opera Europa-ს საბჭოს წევრი, რეჟისორი პეტერ შპულერი აღნიშნავდა: „დათა თავაძის ახალი წარმოდგენა – „პრომეთე/დამოუკიდებლობის 25 წელი“, საკუთარი, საავტორო და შეუდარებელი რეჟისორული ენით გამოირჩევა, რომელიც დარწმუნებული ვარ, შემდგომშიც გაღრმავდება და განვითარდება. დღეს ძალიან ფასეულია აღმოაჩინო ისეთი მგრძნობიარე და ფიზიკური შესაძლებლობების მქონე თეატრის ენა, რომელიც დამოუკიდებელი და თანაც შთამბეჭდავია“.
„ამარტა“ დათა თავაძეს სამეფო უბნის თეატრში შეხვდა, როდესაც პარალელურად, ახალი სპექტაკლის „ვეფხვი და ლომი“-ს დეკორაციები მზადდებოდა. დავით გაბუნიას პიესის პრემიერა 2018 წელს, კარლსრუეს სახელმწიფო თეატრის სცენაზე გაიმართა, რომელიც სწორედ დათა თავაძემ დადგა. შემოდგომაზე, თბილისის საერთაშორისო თეატრალური ფესტივალის ფარგლებში, მაყურებელს საშუალება ექნება „ვეფხვი და ლომი“ სამეფო უბნის თეატრში ნახოს, რომლის დეკორაცია პრესტიჟული თეატრალური პრემია „ფაუსტის“ ლაურეტმა, მხატვარმა და სცენოგრაფმა სებასტიან ჰანაკმა შექმნა.
დათა, ერთი შეხედვით, სამეფო უბნის თეატრში შენთვის ყველაფერი გაცილებით მარტივია, რადგან ყველაფერი მშობლიურია. ასე ვთქვათ, ყველა კარი ღიაა. უბრალოდ, სცენაზე უნდა ახვიდე და შენთვის საინტერესო და მნიშვნელოვანი პიესა დადგა.
ვერ გეტყვით ეს ყველაფერი ფსიქოლოგიურად რამდენად მარტივია, ალბათ უფრო პირიქით. ჩემ თავსაც და მშობლებსაც ყოველთვის ამ სივრცესთან ერთად აღვიქვამდი, ასე რომ, თეატრისადმი და საერთოდ, ამ ადგილისადმი პასუხისმგებლობის შეგრძნება და ემოციური კავშირიც იმაზე ბევრად დიდი მაქვს, ვიდრე ყველა სხვა სივრცეში, სადაც მიმუშავია. სამეფო უბნის თეატრმა მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა ახალი ქართული პიესისა და თეატრის ფორმირებაში. ყველა ჩვენგანს დიდი ცვლილების მოთხოვნილება გვქონდა და სწორედ მაშინ, 2008 წელს დაიბადა „არდიფესტის“ იდეა. ეს იყო 25 წუთიანი სპექტაკლების ახალგაზრდული ფესტივალი, რომელიც დღევანდელი გადასახედიდან რევოლუციად მეჩვენება.
…თუმცა სიმართლე ვთქვათ, არც მანამდე აკლდა სამეფო უბნის თეატრს ახალი პიესები თუ დრამატურგები.
გარკვეულ პერიოდში, სამეფო უბნის თეატრი ერთადერთი შანსი იყო ახალგაზრდა თაობის რეჟისორების, მსახიობებისა თუ დრამატურგებისათვის საკუთარი თავი წარმოეჩინათ.თუმცა, „არდიფესტი“ მაინც ცენტრალური მოვლენა იყო, როგორც სამეფო უბნის თეატრისთვის, ისე ზოგადად ქართული თეატრისთვის, რადგან მან ახალი ტიპის თეატრს მისცა ბიძგი. სწორედ „არდიფესტზე“ გაიცნო მაყურებელმა დავით გაბუნიას, დათა ფირცხალავას, ალექს ჩიღვინაძის ტექსტები, რეჟისორები – პაატა ციკოლია, მიშა ჩარკვიანი, მაკა ნაცვლიშვილი, ნინი ჩაკვეტაძე და ბევრი სხვა. მთელი თეატრი ხალხით იყო სავსე; ყველა კუთხე-კუნჭულში რეპეტიციები მიმდინარეობდა. შეიძლება პათეტიკურად ჟღერს, მაგრამ ამ გადასახედიდან, ნამდვილად შეგვიძლია დღევანდელი ქართული თეატრი „არდიფესტამდე“ და „არდიფესტის“ შემდეგ განვიხილოთ და დღესაც , სამეფო უბნის თეატრის უმთავრეს მიზნად სწორედ ახალი სახეების აღმოჩენა და მათი იდეების სტიმულირებაა. ამის არცთუ უმნიშვნელო დასტური, “თემურ ჩხეიძის სახელოსნოს” ფუნქციონირება და არაერთი სტუდენტური, თუ სადებიუტო სპექტაკლის მასპინძლობაა.
შემდეგ რა პროცესები წარიმართა თეატრში, რაზე გაამახვილეთ განსაკუთრებით ყურადღება და რა იყო მთავარი იდეა?
თავიდანვე განვსაზღვრეთ, რომ თეატრში იმ პიესებს დავდგამდით, რომლებიც მანამდე საერთოდ არ დადგმულა საქართველოში და მთავარი აქცენტებიც ახალ, ან უსაფუძვლოდ მივიწყებულ კლასიკურ პიესებზე გადავიტანეთ. მაგალითად, სტრინდბერგის „ფრეკენ ჟული“ საქართველოში პირველად ჩვენს თეატრში დაიდგა, ასევე თანამედროვე დრამატურგები – რასმუს ლინდბერგი, პენელოპ სკინერი, რაინერ ვერნერ ფასბინდერი, ლარს ნურენი, ტადეუშ სლობოდზიანეკი… სამეფო უბნის თეატრში გაიმართა პირველად სარა კეინისა და მარკ რავენჰილის პიესების კითხვა. ამ ტექსტებზე მუშაობაც სიახლე იყო. თუმცა, ეს თვითმიზანი არ ყოფილა. ეს უფრო დროის მოთხოვნას უკავშირდებოდა. წარმოიდგინეთ, რამდენი დრო დასჭირდათ ჟან ჟენეს ან ფასბინდერს ქართულ სცენაზე რომ მოეღწიათ. არადა, უკვე დიდი ხანია, რაც მსოფლიომ ისინი კლასიკოსებად აღიარა.
თეატრალური ხელოვნება თანამედროვე სოციალური და პოლიტიკური კონტექსტის გარეშე ვერ განვითარდება. რას ფიქრობთ პოლიტიკურ თეატრზე, თეატრ-ტრიბუნაზე, ან თეატრზე, როგორც მანიფესტზე?
გარკვეული თვალსაზრისით, ჩვენ პრივილეგირებულები ვართ: მსახიობს ყოველ საღამოს ასობით და ზოგჯერ ათასობით ხალხი უსმენს, როცა ზოგი ერთ ადამიანსაც ვერ აგებინებს თავის სატკივარს. სცენიდან გაჩუმებულთა ხმები უნდა ისმოდეს, ის ხმები, რომლებიც რეალურ ცხოვრებაში არ ისმის.
და დიახ, როგორც სარა კეინი ამბობდა, ხანდახან ჩვენ უნდა ჩავეშვათ წარმოსახვით ჯოჯოხეთში, რომ რეალური ჯოჯოხეთი ავირიდოთ თავიდან. ისეთი რეალური ჯოჯოხეთი, როგორიც, მაგალითად, 2012 წლის შემოდგომაზე ციხის კადრები ვნახეთ. მაშინ გამოჩნდა, რამხელა ბზარი იყო ჩვენს რეალობასა და ჩვენს ხელოვნებას შორის. იმ დღეებში გადავწყვიტეთ მროჟეკის „სტრიპტიზი“უფასოდ გვეთამაშა მაყურებლისათვის, როგორც გარკვეული აქცია. ამის გამო გვკიცხავდნენ, გვეუბნებოდნენ “რა დროს თეატრია?”, არადა სწორედ ესაა და ასეთია ხელოვნების დრო…რეალობა გაცილებით შოკისმომგვრელია, ვიდრე ნებისმიერი ხელოვნება. იმ ვიდეოებმა დაგვანახა ის, რაც ყველამ ისედაც ვიცოდით.
არადა, ეს ფუნქცია წესით თეატრს უნდა შეესრულებინა…
ზუსტად, და დაგვიანებული რეაქცია იმას ნიშნავდა, რომ შოკის ფუნქცია სწორედ ძალადობის ამსახველმა ვიდეოებმა შეასრულეს! ჩვენ კი ვიცოდით და ვდუმდით, რადგან თეატრმა შესატყვისი ფორმა დროულად ვერ მოძებნა. სამაგიეროდ, ეს მოახერხა პოლონელი რეჟისორის, მაია კლეჩევსკას სპექტაკლმა „ღმერთების დაცემა“, რომელიც 2012 წელს მონაწილეობდა თბილისის საერთაშორისო თეატრალურ ფესტივალზე. სწორედ ამ პოლონურმა სპექტაკლმა დაგვანახა იმ შემზარავი ძალადობის ფორმების უსასრულობაც და საქართველოში არსებული რეალური სოციალური და პოლიტიკური ვითარებაც, რისი ჩვენება ვერც ერთმა ქართულმა სპექტაკლმა ვერ შეძლო. ამდენად, თეატრი ყოველთვის შეიძლება იყოს გამოყენებული, როგორც ტრიბუნა, აქცია ან იარაღი. მთავარია დროისა და სივრცის სწორად შერჩევა.
შენი ბოლოდროინდელი სპექტაკლები უშუალო კავშირშია ერთის მხრივ, ომთან, გლოვასთან და ძალადობასთან („ტროელი ქალები“) და მეორეს მხრივ, თავისუფლების, დამოუკიდებლობის იდეის გაცნობიერებასა და პასუხისმგებლობასთან („პრომეთე/დამოუკიდებლობის 25 წელი“), თუმცა ორივეში ანტიკური ტრაგედიების კონტექსტია მნიშვნელოვანი.
როდესაც „ტროელი ქალების“ დადგმა გადავწყვიტე, თვალწინ განუწყვეტლივ ევრიპიდეს უდიდესი ზემოქმედების ტრაგედია მედგა, რომლის ბრუტალურობასა და ტრაგიკულ მასშტაბს ძნელად თუ შეედრება რამე მსოფლიო დრამატურგიაში. მეორე მხრივ, მინდოდა ეს დოკუმენტური დრამა ყოფილიყო. მინდოდა შორიდან, ასე ვთქვათ, დისტანციით გველაპარაკა გლოვაზე. ომის შესახებ მეხსიერება რომ გაგვეცოცხლებინა ქუჩაში გავედით და შევადგინეთ კითხვარი, რომლის პასუხები უცვლელად გადავიტანეთ ტექსტში. „ტროელი ქალების“რეპეტიციებზე მსახიობები სცენიდან ქუჩაში გარბოდნენ და პირველსავე შემხვედრს უსვამდნენ კითხვებს. შემდეგ სირბილით ბრუნდებოდნენ უკან და მიმდინარე სცენის კონტექსტში ზუსტად იმეორებდნენ პასუხებს, რომლებიც გარეთ მოისმინეს, ანუ რეალობა პირდაპირ ქუჩიდან იჭრებოდა სცენაზე. ტექსტში შევიდა ასევე ინტერვიუების ფრაგმენტები ქალებთან, რომლებმაც ომის საშინელებები უშუალოდ გადაიტანეს, როგორც 90-იანი წლებში, ისე 2008 წელს. საგანგებოდ მოვერიდეთ გეოგრაფიული ადგილების დასახელებას, რომ არ შეგვეხსენებინა ვინ სად გადაიტანა ომის საშინელება – საზღვრის იქით თუ აქეთ… რადგან ომგამოვლილ ქალებს ყველგან ერთი ბედისწერა აქვთ, რომელსაც რეალურად ისევ „ტროელ ქალებამდე“ მივყავართ.
რაც შეეხება „პრომეთეს“, რატომ აქვს მას მეორე სათაური „დამოუკიდებლობის 25 წელი“?
ეს არის ორი, ურთიერთგამომრიცხავი დეტალი – ერთის მხრივ, არათავისუფალი, ჯაჭვით დაბმული სხეულის არქეტიპი – პრომეთე და მეორეს მხრივ, დამოუკიდებლობის 25 წელი, ანუ თავისუფლების იდეა პოლიტიკურად და ესთეტიკურად ერთმანეთს ავსებს. პრომეთე, რომელმაც ადამიანებს ცეცხლი მოუტანა, თავად არის განწირული თავისუფლებისათვის ბრძოლისათვის და პარალელურად, ვხედავთ 25 წლის ახალგაზრდებს, რომლებსაც ის სულიერი და ფიზიკური ტრავმები აწუხებთ, რომელიც მათ ქვეყანამ დაუტოვა. სპექტაკლის ფინალური ფრაზა – „გაიხსნე, ფერფლი“ ,ნიშნავს არამარტო ცეცხლს, არამედ იმასაც, რომ ყველაფერი შეიძლება ფერფლად, ანუ არარად იქცეს. ეს კი პირდაპირ უკავშირდება კაფკას „პრომეთეს“ აბსურდულ ფინალს. დამოუკიდებლობიდან 25 წლის შემდეგაც, პრომეთეს მითიც და პოლიტიკური მეტაფორაც, სინამდვილეში ერთმანეთის შემცვლელი და შემცველია.
ოქტომბერში, ბერლინის „გორკი თეატრში“ მნიშვნელოვანი პრემიერა გაქვს – დგამ სპექტაკლს შენივე ახალი პიესის მიხედვით. თუ არ ვცდები, აქამდე არცერთ ქართველ რეჟისორს ბერლინის ცნობილ თეატრებში არ უმუშავია.
სპექტაკლი პირველი მსოფლიო ომის დამთავრების ასი წლისთავსა და 2008 წლის რუსეთ-საქართველოს ომიდან 10 წელს ეძღვნება. უმთავრესი კითხვა, რომელიც პიესაშია დასმული, დაახლოებით ასე შეიძლება წარმოვიდგინოთ – რეალურად როდის მთავრდება ომი, როცა უკვე იარაღს აღარ ისვრიან, თუ შემდეგ, როცა მშვიდობისთვის ადგილი აღარ რჩება? სწორედ ამგვარ პოსტტრავმულ განზომილებაში გადავყავართ მამა-შვილის დრამატულ და ფსიქოლოგიურად დაძაბულ ურთიერთობას. პიესაში ქალები არ არიან, მხოლოდ მამა-შვილია, რომლებიც ღამის კოშმარებს თავისებურად ებრძვიან – ერთი ომის საშინელ მოგონებებში და მეორე, კლუბური მუსიკით თავდავიწყებაში. ეს არის ჩემი მესამე პიესა ომზე – პირველი „დედაომი“, რომელიც გერმანიაში, ჰაუპტმანის სახელობის თეატრში დაიდგა, შემდეგ „ტროელი ქალები“ სამეფო უბნის თეატრში და ახლა „ღამის სტუმარი“, ბერლინის „გორკი თეატრში“. ამავე სეზონზე, Staatsschauspiel Dresden-ში ფრიდრიხ შილერის “ვერაგობა და სიყვარულის” პრემიერას წარმოვადგენთ, ხოლო 2020 წელს, ბერლინის Deutsches Theater-ში ჰოფმანშტალის “იედერმანის” თანამედროვე ვერსიას.
დავით ბუხრიკიძე